Dr. Öğr. Üyesi Zeki GÜREL

                                                                                                                    Balkan Yazarlar Birliği Kurucu Üyesi

Yıllardır defalarca projeler yapıldı, çalışıldı… Çıktı, çıkıyor dendi ama bir türlü Türkiye’de böyle bir sözlük yayınlanamadı. Tabii ki, Türkçe-Makedonca/Makedonca-Türkçe Sözlük’ten bahsediyoruz. Bu konuda Kuzey Makedonya’da çok konuşuldu, çok yazıldı. Biz bu yazımızda bu geçmişi dillendirmek istemiyoruz. Nizamettin Asım’ın 1952 yılında hazırladığı Küçük Türkçe Tabiat Bilgisi, Hesap ve terminoloji Sözlüğü’nü saymazsak, Makedonca-Türkçe ilk sözlük, Üsküp’te 1967 yılında yayımlanmıştır. Fahri Kaya’ın redaktörlüğünü yaptığı bu sözlüğü Mile Körveziroski ile Kevser Seyfula birlikte hazırlamışlardır. O günden bugüne gelinceye kadar Kuzey Makedoya’da  bu alanda  yayınlanan yeni çalışmalar olduğu gibi çalışıldığı halde yayımlanamayan sözlüklerin de olduğunu biliyoruz. Bu konuda merakları olanlar bizim Üsküp’te 2018 yılında düzenlenen uluslar arası bir sempozyumda sunduğumuz bildiriye baka bilirler, bu bildiri metninde yapılan sözlük çalışmalarının tamamına yer verilmiştir (Gürel, 2018:19-34).

Bizim bu yazımızda tanıtacağımız sözlük ise; Mücahit Korca’ın 2002 yılında Türkiye’de İstanbul’da yayımlanan Makedonca Cep Sözlüğü’nden (Korca, 2002) sonra Ankara’da 2019’da Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan Türkçe-Makedonca Sözlük’tür. Her iki sözlüğü hazırlayanlar da Kuzey Makedonyalı Balkan Türküdür.

Melahat Pars tarafından hazırlanan Türkçe-Makedonca Sözlük, 2019’da Ankara’da TDK Türk Dil Kurumu Yayını olarak basılmıştır. Türkiyeli biri olarak ben, Prof. Dr. Melahat Pars’ı; Kuzey Makedonya’nın Raptiştah yerleşkesi 1945 doğumlu edebiyat, dil, tarih yazarı öğretim üyesi Prof. Dr. Yusuf Hamzaoğlu’nun kızı olarak tanıdım. Melahat Hamza imzalı okuduğum ilk kitap da onun yüksek lisans tezinin basılmış hali idi. TC. Kültür Bakanlığı yayını olan bu kitabın adı ise Makedon Dram Eserlerinde Türk İzleri ve Türkler’dir (1998).

Melahat Pars, 1969’da Raptiştah’da dünyaya geldi. İlkokulu Üsküp’te Tefeyyüz Mektebinde okuduktan sonra Üsküp’te Yosip Broz Tito Lisesinden mezun oldu. Üsküp’te Kiril ve Metodiy Üniversitesi Blaje Koneski Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden mezun olduktan (1991) sonra yüksek lisans ve doktorasını Türkiye’de Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde yaptı. 1999 yılından beri de Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesinde Bulgar Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.

Prof. Dr. Melahat Pars’ın hazırladığı Türkçe-Makedonca Sözlük, Türkçe ve Makedonca Ön Söz’den (s.7-12) sonra Kaynaklar (s.13-14) ve Kısaltmaları (s.17-18) takiben Türk Alfabesi ve Makedon Alfabesini (s.19) içeriyor. Türkçe-Makedonca Sözlük kısmı ise madde başları Latin harfli Türk Alfabesiyle Türkçe kelimelerden oluşuyor. Burada kelimelerin dil bilgisi bakımından ne olduklarına dair kısaltmalardan sonra da Makedonca karşılıkları Makedonların hâlihazırda kullandıkları Kiril harfleriyle veriliyor (s.21-496).

Melahat Pars, sözlük için yazdığı ön sözde; Türkiye’de Türkçe-Makedonca sözlük çalışmaların geçmişine dair, bu sözlükteki çalışma düzenine ve faydalandığı kaynaklara dair şu açıklamalarda bulunuyor: “Türkiye Cumhuriyeti Türk Dil Kurumu’nun birçok dilde iki dilli sözlük çalışmaları serisine dâhil olan ve ülkemizde bu alanda ve bu kapsamda yapılmış ilk çalışma olması bağlamında önem taşıyan bu sözlük, çağdaş Türkçe ve Makedonca’nın sözvarlığı doğrultusunda hazırlanmış olup günlük dile ait, en sık kullanılan binlerce sözcük, ifade ve deyimin yanı sıra, çeşitli bilim dallarına ilişkin çok sayıda terim içermektedir. Bu bağlamda, Makedonya Cumhuriyeti’nde Kefser Seyfullah ve Mile Körvezirovski tarafından hazırlanıp 1962 yılında yayımlanmış ilk Türkçe-Makedonca Sözlük’ün eksiklerini de tamamlayan bir çalışmadır.

Sözlüğün hazırlanmasında elliden fazla sözlükten, özellikle de Slavolyub Cinciç, Miryana Teodosiyeviç ve Darko Tanaskoviç’in hazırladığı Türkçe-Sırpça Sözlük, Mariya Cinciç’in hazırladığı Türkçe-Sırpça Sözlük, Todor Dimitrovski, Blagoya Korubin ve Trayko Stamatovski’nin hazırladığı Makedon Dili Sözlüğü, ayrıca Nikola Vançev, Gılıb Gılıbov, Genço Klasov, Trayko Popov ve Vasil Şanov’un hazırladığı Türkçe-Bulgarca Sözlük’ten yararlanılmıştır.

Sözlükte daha çok analitik, sintetik ve karşılaştırmalı yöntemler kullanılmıştır. Leksikolojik açıdan incelendiğinde, çok sayıda eski sözcüğe yer verilmediği, bunların yerine daha çok yeni sözcüklerin dahil edildiği görülecektir.

Bilim adamlarının, edebiyatçıların ve gazetecilerin yapıtlarında geçen bazı tipik lehçe ifade ve arkaik sözcüklerin de yer aldığı sözlükte sözcüklerin ilkin gramatik ve stilistik-leksikolojik yönleri belirtilmiş, ardından sözcüğün pratik kullanımının değerini arttıran Makedonca açıklama bölümüne yer verilmiştir. Sözlükte yer alan Makedonca sözcükler özellikle Makedon dili sözlüğünden seçilmiş, ancak, gerekli görüldüğünde konuşma dilindeki Makedonca sözcükler de kullanılmıştır. Sözcük açıklamaları genellikle frazeolojik (deyimsel) örneklerle yapılmıştır.

Açıklama bölümlerinde çok sayıda sinonime de yer verilmiştir. Birçok örnekle Türkçe sözcükler virgülle ayrılan sinonimler aracılığıyla açıklanmış, birden çok anlam ifade eden sözcükler de noktalı virgülle ayrılmıştır. Tümüyle farklı anlamlar taşıyan sözcükleri Makedonca açıklamaları ise 1), 2), 3) vs. biçiminde yapılmıştır. Ardından sırasıyla sözcüklerin stilistik-leksikolojik yönlerine, hangi alana (bilim, teknik, biyoloji, tıp, fizik, kimya, matematik, ekonomi, ticaret, askeri vb.) ait olduklarına, sözcüğün günlük konuşma dilinden mi, yoksa edebî dilden ya da başka bir dilde mi geldiğine ilişkin kısa bilgilere yer verilmiştir. Tüm bu belirtilenler her iki dilde de kullanılan kısaltmalarda ifade edilmiştir.

Farklılıklar esas alınmış olmasına rağmen, kullanılan ortak sözcüklerin, özellikle yabancı kökenli olanların tekrar edilmemesine özen gösterilmiştir.” (Pars, 2019:7-8)

Daha ziyade pratik kullanıma yönelik olarak hazırlanmış olan bu sözlük; temelde, Türkiye ve Kuzey Makedonya’daki ilk, orta ve yükseköğretim okulları öğrencilerine, Yunus Emre Enstitüsünde veya sivil toplum kuruluşlarında, TÖMER Türkçe Öğretim Merkezlerinde   Türkçe kurslarına devam edenlerin ve buralardaki öğreticilerin faydalanabilecekleri bir kaynak eserdir. Bu sözlük, Türkologlar, Slavistler, çevirmenler, basın-yayın organlarında çalışanlar, iş ilişkisinde bulunanlar, Türkçeye ve Türk kültürüne, edebiyatına, Makedoncaya ilgi duyanlar için de el altında bulundurulacak bir kaynak eser olmuş.

Baskı sırasında dikkatten kaçmış olduğuna inandığım bir iki hususu da burada belirtmekte fayda görüyoruz, yeni baskısı yapılırken mutlaka bu hususlara dikkat edilecektir:  Metin içinde kullanılan bazı kısaltmalar, “Türkçe Kısaltmalar” başlığı altında verilenler arasında yer almamaktadır (Ar., Tr. ,.. gibi).Bu sözlüğün, alanında Türkiye’de ilk olduğu belirtilmiş, hâlbuki Mücahit Korca’nın bu alanda hazırladığı sözlüğün 2002 yılında Türkiye’de yayımlandığını biliyoruz. Bu çalışma hazırlanırken faydalanılan kaynaklardan olduğu belirtilen ve Türkçe Makedonca ilk sözlük olduğuna da vurgu yapılan Mile Körveziroski’nin sözlüğüne gelince, bu sözlük, Türkçe-Makedonca değil Makedonca-Türkçe’dir ve  sözlüğün basım tarihi ve yazarlarının adları da yanlış yazılmıştır (Pars, 2019:7). Doğrusu şudur: Mile Körveziroski-Kevser Seyfula; Makedonca-Türkçe Sözlük/Makedonsko-Turski Recnik, Redaktör: Fahri Kaya, Üsküp/Skopje 1967, Prosvetno Delo Yayımevi, 657 s.

Prof. Dr. Melahat Pars’a hem bu çalışması için hem de doğduğu toprakları, vatan Makedonya’yı unutmayıp bir vefa örneği sergilediği için kutluyoruz. Bu çalışmada emeği geçenlere; başta Melahat Pars olmak üzere Prof. Dr. Zeynep Zafer, Prof. Dr. Seda Köycü, Kübra Kıcır, Mehmet Güven’e ve diğerlerine de teşekkür ediyoruz.

Sözlükler bir dilin öğreniminde, öğretiminde ve kullanımında vazgeçilmez kaynaklardandır ve özellikle iki dilli sözlükler bu dillerin kullanırı milletler arasında da köprü vazifesi görmektedirler. Balkanlardaki kadim Türk varlığının MÖ. 700’lü yıllara kadar uzandığını biliyoruz (Gürel-Gürel, 2016:11-43), 14. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda Makedonya coğrafyasını fethetmesiyle vatanlaştırılan bu coğrafya ve bu coğrafyanın halklarının Türklerle olan ilişkileri o gün bu gündür hâlâ devam etmektedir. Bu dostane ilişkiler bu coğrafyada Makedonlar arasında da Türkçeye karşı ilgiyi artırmıştır. Bu sözlük ve benzeri çalışmalar ülkelerimiz ve kültürlerimiz arasındaki bağları daha da güçlendirerek devam ettirmemize yardımcı olacaktır. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Türk Dil Kurumu Yayınları arasında bu anlamlı çalışmayı yayımlayarak hizmet halkasını zenginleştirmiştir…

                                                                     KAYNAKÇA

Gürel, Zeki (2018).”Dil Öğretiminde Sözlüklerin Önemi ve Makedonca-Türkçe, Türkçe-Makedonca Sözlük Çalışmaları”, Uluslararası Türk Kültürü ve Dil Sempozyumu 27-29 Eylül Üsküp/Makedonya, Editör: prof. Dr. Fahri Temizyürek, Ankara: UKDA Uluslar arası Kültür ve Dil Araştırmaları Derneği Yayını, ss: 19-34.

Gürel, Nazlı Rânâ-Gürel, Zeki (2016). “Genelde Balkanlarda Özelde Makedonya’da Türk Varlığı”, Gülkaya İlhami Emin Hayatı Sanatı Eserleri, Üsküp: Yeni Balkan Yayınları.

Hamza, Melahat (1998). Makedon Dram Eserlerinde Türk İzleri ve Türkler, Ankara: TC. Kültür Bakanlığı Yayını, 394 s.

Korca, Mücahit (2002). Makedonca Cep Sözlüğü Makedonca-Türkçe, Türkçe Makedonca, İstanbul: Fono Açık Öğretim Kurumu Yayını, 575 s.

Körveziroski, Mile- Seyfula, Kevser (1967). Makedonca-Türkçe Sözlük/Makedonsko-Turski Recnik, Redaktör: Fahri Kaya, Üsküp/Skopje: Prosvetno Delo Yayımevi, 657 s.

Pars, Melahat (2019).Türkçe-Makedonca Sözlük, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Türk Dil Kurumu Yayını, 496 s.