Prof. Dr. Yusuf Hamzaoğlu

Prof. Dr. İrfan Morina ve Prof. Lindita Latifi Xhanari’nin hazırladıkları “Demir Parmaklıklar Arasında Hayatını Türkoloji’ye Adamış Bir Arnavut  - Tahir Dizdari’nin Hayatı ve Eserleri” değerli eseri 2021 yılında Tiran Shtëpija Botuese “Fan Noli” Yayınevi tarafından yayımlandı.

Adı geçen kitapta Arnavutluk, Türkiye Cumhuriyeti ve diğer ülkelerin bilimler akademileri, devlet ve kent arşivleri ile kütüphanelerinde yaptıkları araştırmaların ve incelemelerin neticeleri yer almaktadır. Çalışmada ele alınan konular araştırılmış, incelenmiş ve ulaşılan neticeler, yorumlar, tezler ve karşı tezler olarak bilime sunulmuştur. Kitap, hakkında yorumlara, karşılaştırmalara, öne sürülen görüşlere ve tezlere cevap verme mahiyetinde bir eserdir. Konu hakkında yapılan araştırmaların ve incelemelerin değerlendirilmesiyle ilgili belirli alanlarda ve konularda bulunan boşluklar doldurulmaya, bilimsel olmayan tezlere ve sorulara cevap verilmeye çalışılmıştır. Kitabın müellifleri adı geçen bilim akademileri ve devlet ile kent arşivleri ve kütüphanelerinde bulunan yayımlanmış ve yayımlanmamış arşiv belgeleri, el yazmaları, edebiyat ve neşriyattan faydalanmışlardır.

Çalışmada zengin kaynak alanı kullanılmıştır. Araştırmalar ve incelemeler yapıldığı sırada değişik yerli ve yabancı arşivlerde bulunan yayımlanmamış ve yayımlanmış arşiv belgelerinden, anılardan, literatürden ve neşriyattan faydalanılmıştır.

Çalışmada ele alınan konularla ilgili yapılan Türk, Arnavut ve diğer arşiv belgeleri, literatürü ve neşriyatın araştırılması ve incelenmesinden sonra çağdaş bilim metodolojisi yoluyla yapılan yorumlar ve tespit edilen tezler öne sürülmüştür. Kitapta çağdaş bir bilim metodolojisi ve nomenklatür kullanılmıştır.

Çalışmada sonuçlarla birlikte ekler, fotoğraflar, bibliyografya ve Tahir Dizdari’nin özgeçmişi ile çalışmalarının bibliyografyası sunulmuştur.

On bölümden ve 472 sayfadan oluşan kitapta 400 sayfa ana metnin dışında, 16 sayfa ekler, 34 sayfada mektuplar ve 22 sayfa fotoğraflar yer almaktadır. Eserde 250’den fazla dipnot kullanılmış, karşılaştırma ve yorum yapılmış, tez ve görüş öne sürülmüş, konuyla ilgili öne sürülen asılsız tezlere cevap verilmiştir.

Prof. Dr. İrfan Morina ve Lindita Latifi Xhanari kitabın önsözünde bu çalışma “Türkçe ödünçlemeleri alanındaki en doğru ve bilimsel olan ‘Fjalori i orientalizmave’ herkesin bildiği üzere Tahir Dizdari’nin bizlere bıraktığı muhteşem el yazması bir eserdir” ifadelerini kullanmaktadırlar.

1942 yılında İtalyan faşistleri tarafından tutuklanan Tahir Dizdari, “Turqizmat në Gjuhën Shqipe” eserini yazmaya başlamış ve bu değerli eseri 30 yıl sonra 1972 yılında vefatından az önce tamamlamıştır. Arnavutça’ya ödünçlenmiş 4448 Türkçe kelimenin incelendiği bu eser daktilo makinesi ile yazılmış 2.000 sayfadan oluşan bir çalışmadır.

Müellifler önsözde Thir Dizdari’yle ilgili şu cümlelere yer verirler  : “Medrese ve Katolik Saverian Koleji’nde aldığı eğitim sayesinde Tahir Dizdari, aslında bir dil bilimci olmamasına rağmen neredeyse tüm doğu ve batı dillerine aşinaydı. Arnavutluk’ta komünizm döneminde herhangi bir Türk dili veya doğu kültürüne ait olan diğer unsurlar bulunmamasından dolayı Oryantalizm alanındaki çalışmalar oldukça zayıf ve eksikti. Tahir Dizdari’nin Arnavut dilindeki Türkçe ödünçlemeleri toparlamak için Arnavutluk’ta ayak basmadığı köy, okumadığı eser kalmamıştı. Ancak bu alanda bilimsel çalışmalar yapma imkânları neredeyse sıfırdı. Yine de Tahir Dizdari, sürgün edilmesine ve komünistler tarafından tutuklanmasına rağmen bu işten elini hiçbir zaman çekmemiştir.”

Müellifler,söz konusu eserlerinde “sadece Arnavutça’nın dil bilimi alanında değil, aynı zamanda Türkçe ve Balkan dillerine de eşsiz bir katkı sağlamaktadır. Dizdari’nin sözlüğü, ilk olarak çalışmanın kalitesinden, toplanmış olan kelimelerin sayısından ve sadece bir kaynak olarak değil, aynı zamanda Balkanlar üzerinden yayılması açısından da büyük bir titizlikle anlatılmış olmasından Balkan dillerindeki ortak Türkçe ödünçlemeler alanında oldukça iyi bir yol göstericidir” yorumunu yapmışlardır.

Müellifler, Balkan dilbilimcileri ve sözlükçüler günümüze kadar bu dillere Türkçe ve Türkçe yoluyla intikal eden Arapça ve Farsça kelimelerle ilgili çok ciddî araştırmalar ve incelemeler yaptılar ve eserler yazdılar. Türkçe’nin ne kadar güçlü ve etkileyici bir dil olduğunu gün ışığına çıkardırlar. Bu konuda Vuk Stefanoviç Karaciç’in 1818 ve 1852 yıllarında yayımlanan Sırpça sözlükler, Abdullah Şkaljiç ve Popoviç’in Sırp – Hırvatça’da Türkçe kelimeler, Kakuk’un Macarca’da, Olivera Yaşar Nasteva’nın Makedonca’da, Kukidis ve Georgidas’ın Yunanca’da, Veyzoviç’in Boşnakça’da, İvan Esih ve Çauşeviç’in ise Hırvatça’da Türkçe kelimeler çalışmaları örnek olarak gösterilebilir tespitinde bulunmuşlardır. Bu çalışmaların tamamını inceleyen Prof. Dr. İrfan Morina ve Prof. Lindita Latifi Xhanari : “Övgülere lâyık olan bu değerli yazarların hiçbiri Tahir Dizdari’nin seviyesine ulaşamamıştır” tespitinde bulunmuşlardır.”

Tahir Dizdari’nin eserinin adı “Fyalori i orientalizmave në gyuhën shqipe” olmasına rağmen, eser başlıktan çok daha fazlasını kapsamaktadır.  Sözlükte 4406 ödünçleme mevcuttur ve yazar bu ödünçlemeleri Türkçe’den doğrudan ödünçlemeler olarak adlandırmaktadır. Tahir Dizdari, birçok nedenle birlikte, önemi ve değeri bakımdan Balkanlı araştırmacılardan çok farklı bir konuma sahiptir. Çünkü O, Türkçe’den ödünçlenen kelimeleri kesin bir şekilde tespit etmesinin dışında, aynı zamanda bunların kelime bilimi açısından barındırdıkları anlamlarıyla, Arnavut diline uyarlandıklarında ses bilgisi içerisinde geçirdikleri

olan üretken son ekler hakkında da net bilgilere ulaşılır. Tahir Dizdari’nin adı geçen eserine dayanarak, Türkçe’de bulunmayan ancak Balkan dillerinin Türkçe temelli türettiği kelimeler hakkında net ve oldukça ilginç bilgiler de vardır. Bunlardan bazıları örnekseme yöntemi ile türemiş Türkçe kelimeler, bir kısmı ise yeni yöntemlerle yapılan kelime türetme yollarıdır. Örneğin: Qorsokak,  turkçeli, defterdar, terzibash, tebdilhelva v.b. Söz konusu esere dayanarak, ödünçlenen kelimelerin eş anlamları ile ilgili ilginç bilgilere de ulaşılır. Örneğin: Zanaatqar, sofrapeshkir, sinirbaz, meydanlëk, mirasçi, rahatillokum, paçamur, pashaqyfte, ushkurlëk, veqaletname … vb. Kısacası bütün Balkan dilleri açısından evrensel değere sahip olan bu sözlük, sadece bilgi aktarmakla kalmayıp aynı zamanda yeni çalışmalara da kapı açmaktadır. Bütün bu özellikler, Balkan Türkizmaları açısından Tahir Dizdari’nin eserine özel bir yer sağlamaktadır. Bu açıdan Prof. Dr. İrfan Morina ve Prof. Lindita L. Xhanari, haklı olarak Tahir Dizdari’nin adı geçen sözlüğüne “Fjalor enciklopedik i turqizmave në gjuhën shqipe” adı verilmelidir görüşünü savunmaktadırlar değişikliklerle birlikte söz konusu kelimelerin Arnavutça’nın lehçeleri ile diğer Balkan dillerine yayılmaları konusunda önemli bilgiler vermektedir.

Kitabın önsözünde şunlar da dikkatimizi çekti. “Bir dilbilimcinin önsezileri ve bir araştırmacının tecrübeleri ile belki de amacının dışında bir şekilde bu sözlük, bir dilden diğer bir dile olan ödünçlemeler alanındaki basit bir sözlük olmaktan çıkıp, aynı kelimeleri ödünçleyen diğer Balkan dillerini de vurgulayan, karşılaştırmalı dillerin yer aldığı daha geniş bir alana geçmektedir. Bunun yanı sıra, her bir kelimenin kökenini ve kaynağını belirterek, Türkçe, Farsça ve Arapça olmak üzere gerekli gördüğü dilin alfabesinde yazarak bu ödünçlemelerin etimolojisi ile de ilgilenmektedir”.

Tahir Dizdari’nin sözlüğü, Balkan dillerindeki Türkçe ödünçlemelerle zengin bir sözlüktür. Aynı zamanda bu alandaki çalışmalar açısından eşsiz bir örnektir. Kelime bilimi, lehçe bilimi, Balkanoloji ve  dilbilgisi açısından böylesine zengin bir çalışma ile Tahir Dizdari, Arnavut dili için olduğu kadar tüm Balkan dilleri için de günümüze kadar  görülmeyen bir dil bilimsel gerçekliği ortaya çıkarmıştır.

Yazarlar, Arnavutça’da 4406, Sırpça’da 2.842, Romence’de 2.642, Bulgarca’da 1.756 ve Yunanca’da 1.962 Türkçe ortak ödünçlemelerin kaydedildiğini öne sürmektedirler. Tahir Dizdari’nin adı geçen eserine dayanarak, fonetik açıdan ses değişiklikleri ve ses düşmeleri gibi Balkan dillerindeki Türkçe kelimelerin geçirdiği fonetik değişiklikler açısından da net bilgiler edinilir. Adı geçen esere dayanarak sözlük türeten son ekler gibi Balkan dillerinde ortak. Onlar bu görüş ile Arnavutça’ya intikal eden Türkçe kelimelere belirli bilim ve siyasî çevreler tarafından yapılan kasıtlı bir haksızlığı ve hatayı düzeltmiş olmaktadırlar. Adı geçen kitabı yazan müellifler, Arnavut sözlükçülüğü açısından Tahir Dizdari’nin sözlüğüne bir “laboratuvar” gözüyle bakmakta ve ona haklı olarak Balkan dillerindeki Türkizm – Oryantalizm ödünçlemelerinden dolayı “Kryefjalori i huazimeve turke në gjahët e Balkanit” adını vermektedirler.

Tahir Dizdari’nin notlarında kendisinin adı geçen sözlüğü erken yıllarda araştırmaya ve yazmaya, kaynak toplamaya ve makaleler yazmaya başladığı görülmektedir. 1944 yılında “Bashkimi i Kombit” Gazetesi’nde “Dilimizdeki Farsça Kelimeler” konulu makaleleri yayımlanmıştır. Tahir Dizdari’nin makaleleri 1960/61 yılında önce Arnavutluk’un Sosyal Bilimler Bülteni’nde,  1965/66 yılında “Filoloji Bilimleri Çalışmaları Dergisi’nde, 1990 yılından ve vefatından sonra Ali Basha tarafından yayın için hazırlanan “Drita İslame” Dergisinde, 1993 – 1995 yılları arasında ise 18 sayı boyunca Dizdari’nin Oryantalizmler Sözlüğü’nden çıkarılmış olan “Arnavut Dilindeki İslâm Terimleri Sözlüğü” yayımlanmıştır.

Dizdari’nin adı geçen eserini kendilerine araştırma alanı yapmış olan 21 müellif, bu eser üzerine çok değerli yazılar yazmışlardır. Ancak Dizdari’nin çalışmaları söz konusu 21 müellif dışında birçok araştırmacı tarafından incelenmiş ve makalelere dönüştürülmüştür. Örneğin Ekrem Çabey, Arnavutça’nın Etimolojik Sözlüğü’nde Dizdari’yi 111 defa anmıştır. Dizdari’nin bu sözlüğü olağanüstü değere sahip olmasına rağmen Arnavut Bilimler Enstitüsü tarafından yayımlanmamıştır. Böylece Dizdari’nin Etimolojik Sözlüğünü yayımlamamakla adı geçen enstitü Balkan dillerindeki özel değerlere ve ortak unsurlara sahip olan Türkçe kelimeler konusundaki çalışmaların aydınlığa kavuşmamasına neden olmuştur.

Dizdari zor şartlar içerisinde hayatını sürdürmesine rağmen, ailesi ve Türkiye’deki arşiv ve kütüphane çalışanları tarafından önemli desteğe nail olmuş, Türkiye ve Balkan Türkologları tarafından da desteklenmiştir. Bu destek ve iletişimin önemini onun mektuplarında görmek mümkündür. Müellifler, “Dizdari’nin Türkiye, Macaristan ve diğer ülkelerin tanınmış Türkoloğları’na gönderdiği ve onlardan aldığı mektuplar bu kitabın temel objesidir” diyorlar. “Biz müellifler olarak Dizdari’nin çok sayıda mektubuna ulaştık. Mektuplarının bir kısmı Arnavutça’ya tercüme edildi ve onlar orijinalleriyle birlikte özel bir dosyada toplandı. Dolayısı ile Dizdari’nin zarif Türkçesi’nden ve Türkçe’den yaptığı çevirilerden onun dile ne kadar hâkim olduğu görülmektedir” bilgisini vermektedirler. Tahir Dizdari Türk Dil Kurumu, Ankara Bilimler Akademisi Türkoloji Enstitüsü görevlisi olan Hikmet Dizdaroğlu, Türk – Arnavut tarihçisi Necip Alpan, ünlü Macar Türkologları Gyula Nemeth ile Györg Hazai ve diğer bilim insanları ile mektuplaşmış ve onlarla genel Türkizmalar ve Arnavutça’daki Türkizmalar Sözlüğü eserinin yazılmasının düşünce teatisinde bulunmuştur. Dizdari adı geçen Türkologlar’dan açıklayıcı kelimeler, atasözleri ve deyimler sözlüğü ve Türkçe ile farklı kaynaklar talep etmiştir. Başka bir söyleyişle Türkçe ile ilgili geniş olan ve en ince ayrıntılarına kadar açıklamalar yapan kaynaklar istemiştir.

Prof. Dr. İrfan Morina ve Prof. Lindita L. Xhanari, Tahir Dizdari’nin hayatı bölümünde Tahir Dizdar’nin dedelerinin Sultan II. Bayezid döneminde İznik’ten İşkodra’ya geldiğini ve  İşkodra’da kale muhafızlığı yaptıklarını yazmaktadırlar. Tahir Dizdari’nin dedelerinden Nasuf Dizdari, Sultan II. Bayezid’in kızı ile evlenmiş, bu yüzden II. Bayezid onu İşkodra kale muhafızı görevine atamış ve ona Dizdari unvanını vermiştir. Aslen Türk olduğunun altını çizerek vurgulayan Prof. Dr. İrfan Morina, Tahir Dizdari’nin 1925 yılında İstanbullu ebe Fatma Makbule Hanım ile evlenmiş ve Nasuf, Emel ve Perihan isminde üç evlâdı olmuştur. Tahir Dizdari’nin Türk kökenli ve Türk milli bilincine sahip olduğu, onun kızlarına verdiği Emel ve Perihan adlarında da görmek mümkündür.

Tahir Dizdari 1910 – 1915 yılları arasında İşkodra’da askeri mektebe kayıt yaptırdı, ancak o yıllarda Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı yürütüldüğünden dolayı eğitimini tamamlayamadı. Eğitimini tamamlamak için 1915 – 1920 yılları arasında Saverian Koleji’ne, 1920 – 1924 yılları arasında ise İstanbul Erkâni Harb Askeri Lisesi’ne kayıt yaptırdı. Dizdari, Türkçe - Osmanlıca ve Arnavutça’nın dışında Arapça ve Farsça’yı da öğrendi. İstanbul’dan döndükten sonra Avlonya, Dëraç ve Pukë’da memurluk görevine atandı. Memurluk yıllarında folklor ve diğer anabilim dallarıyla ilgili malzeme topladı. Vali yardımcılığı ve diğer yüksek görevlerde bulunduktan sonra Kıral Ahmed Zogu döneminde İçişleri Bakanlığı’nın sekreteri oldu. 1937 – 1939 yılları arasında Pukë Şehri’nde vali yardımcısı görevinde bulunur iken Arnavutluk Faşist İtalyan işgaline uğradı. Faşistlere ve faşizme karşı direndiğinden dolayı 1939 yılında İtalyanlar tarafından tutuklandı, Pavia’ya sürgüne gönderildi ve orada 1942 yılına kadar kaldı. Sürgünde bulunması onun cesaretini kırmadı, moralini bozmadı.

1912 yılında Arnavutluk kurulduktan sonra eğitim, bilim, kültür, sanat, ekonomi, siyasi ve diğer müesseseleri kurulmaya başladı. Tahir Dizdari, 1929 yılında basılan “Ligja e katundarive dhe e komunave” taslağının derlenmesi ve hazırlanmasında  etkin rol oynadı. 1930 yılında yapılan nüfus sayımında da etkin rol oynadı ve başarılı çalışmalarından dolayı İçişleri Bakanı tarafından takdir edildi.

Tahir Dizdari’nin “Bashkimi i Kombit” Gazetesi’nde bazı makaleleri yayımlandı. Bu makaleler arasında “Fjalë iranish në gjuhën shqipe” makalesi de bulunuyordu. Bu makale daha sonra ortaya çıkacak olan “Arnavut Dilindeki Oryantalizmler Sözlüğü” eserinin başlangıcı sayılabilecek nitelikteydi. Onun yer adlarını ihtiva eden “Kraja” eseri “Bashkimi i Kombit” Gazetesi’nde ve “Katër Balet” çalışması “Bota e Re” Dergisi’nde yayımlandı. Bu sırada adı geçen gazete ve dergide hiciv makaleleri de yayımlanmıştır. Tahir Dizdari, Branko Merxhani’nin “Bleta” ve Müslüman Arnavut Toplumu’nun “Kultura İslame” adlı süreli yayımları ile işbirliği içerisinde bulundu. Yayımladığı değerli çalışmalarından dolayı Tahir Dizdari 1945 yılında Arnavutluk Yazarlar Birliği’ne üye olarak seçildi. 1946 yılında Arnavutluk gezisine çıktı ve bu sırada halkın şivelerinden oluşan çok zengin bir etimolojik ve folklorik malzeme topladı. 1946 – 1951 yılları arasında adı geçen sözlüğün ve topladığı folklor malzemesinin düzenlenmesiyle meşgul oldu. Neticede, Arnavutluk Folklor Enstitüsü’ne 800 sayfalık daktilo edilmiş bir malzeme sundu. Ancak, Şubat 1951 yılında Sovyetler Birliği tarafından Tiran Büyükelçiliği’ne atılan bombadan sonra tutuklandı ve delil yetersizliğinden dolayı birkaç ay sonra serbest bırakıldı. Bu olaydan sonra hayatında zor bir süreç başladı ve 1952 yılında eşi Kukës Şehri’nde sınır dışı edildi. Ancak o bilimsel çalışmalarına hiç ara vermedi. 1960 – 1969 yılları arasında üç Albanoloji konferansında sunduğu bildirilerle çok büyük ilgi topladı. 1965 – 1972 yılları arasında Arnavutluk’un Dil Bilim Enstitüsü, Tahir Dizdari’yi, kıdemli bilim adamı olarak görevlendirdi. Vefatından bir süre önce yayımlanmak üzere adı geçen enstitüye bir el yazması ve bir sözlük sundu.

Tahir Dizdari 1972 yılının başında “Arnavutça’da Oryantal Kelimeler” adlı eserini tamamladı. Bu eser daktilo ile yazılmış 2045 sayfadan oluşmaktadır. Eserde 4406 kelime madde başı olarak işlenmiştir. Adı geçen eser yıllarca Dil Bilim Enstitüsü’nde bekledi, nihayet 2005 yılında kitap halinde yayımlandı.

Tahir Dizdari’nin değeri vefat ettikten sonra anlaşıldı. 16 Ekim 1995 yılında  Arnavutluk’un en yüksek edebiyat ödülü olan “Naim Frasheri” ödülü verildi. 2009 yılında İşkodra Belediye Meclisi adını bir sokağa verdi, 2013 yılında ise “Saygın Vatandaşlık Beratı” ile ödüllendirildi. Tahir Dizdari ile ilgili Tiran’da ve Priştine’de çok sayıda konferanslar verildi.

Tahir Dizdari’nin beş tane biten ancak çeşitli nedenlerden dolayı yayımlanmayan, altı tane yayımlanan eseri ve beş tane değişik gazete ve dergilerde yayımlanan makalesi vardır. Yayımlanan eserleri arasında Arnavut Dilindeki Oryantalizmler eseri de bulunmaktadır. Adı on dergi ve eserde geçmektedir. Hayatı ve çalışmalarıyla ilgili toplam 17 gazete ve dergide makaleler yayımlandı. Dizdari, Arnavut folkloru alanında da çok değerli çalışmalar yaptı.

Prof. Dr. İrfan Morina ve Prof. Lindita L. Xhanari adı geçen kitapta Tahir Dizdari’nin eseri üzerine başka araştırmacılar tarafından yapılan çalışmaların ve yazılarının bibliyografyası ile kendi kalemiyle yazdığı yazılara da yer vermişlerdir. Ayrıca Dizdari’nin sözlüğe giriş yazısı ve sözlüğünde oryantalizmler üzerine kelimelerin kategorisine de yer vermişlerdir.

Şöyle ki; Arapça, Farsça, Türkçe, Arapça – Farsça, Türkçe – Farsça, Arapça – İtalyanca, Yunanca - Türkçe - Osmanlıca, Fransızca - Türkçe – Osmanlıca, İbranice - Türkçe – Osmanlıca, Macarca - Türkçe – Osmanlıca, Slavca - Türkçe – Osmanlıca, Almanca - Türkçe Osmanlıca, Çince - Türkçe – Osmanlıca, Rusça - Türkçe – Osmanlıca, İngilizce  - Türkçe – Osmanlıca, İspanyolca - Türkçe – Osmanlıca, Lehçe  - Türkçe – Osmanlıca, Bizansça - Türkçe – Osmanlıca, Rumence - Türkçe – Osmanlıca, Felemenkçe - Türkçe – Osmanlıca, Sanskritçe  - Türkçe – Osmanlıca, Bulgarca - Türkçe – Osmanlıca kökenli olan kelimeler, Türkçe – Osmanlıca sözlüklerinde yer almayan kelimeler, Yunanca ve Sırp – Hırvatça’daki Türkçe kökenli toplam 4406 kelimeyi tespit etmiş ve adı geçen eserine yerleştirmişlerdir.

Adı geçen kitabın müellifleri “Sözlük İle İlgili Notlar Ve Açıklamalar” bölümünde şöyle yazmaktadırlar: “Günümüzde kulağın bile duymadığı sözcükleri bu sözlükte bulan gençler şaşırmasınlar. Çünkü bu sözcükler ya kökenleri ile alakaları olmayan bir bölgede kullanılıyorlar ya da Arnavutça’da başka sözcüklerle yer değiştirmişlerdir. Bundan 20 – 30  sene önce peynir ekmek gibi dilimizdeydiler.”

Tahir Dizdari, “Genel Anlamda Arnavutça’daki Türkizmalar” adlı çalışmasında şöyle yazmaktadır: “Balkan Yarımadası’ndaki diğer topluluklardan daha fazla, beş yüz küsur sene Osmanlı hakimiyetinde yaşadık. Ortak yaşamla geçen bu süreçlerde hakimiyet kuranın ve diğer Balkan bölgelerinin ağırlığı ile dilimiz devamlı bir şekilde Türkçe unsurların geçişine maruz kalmıştır. Diğer Balkan topluluklarına kıyasla bizim toplumumuzun büyük bir kısmı din olarak da İslâm’ı benimsemiştir. Bu açıdan bakıldığında Türkçe unsurların olabildiğince çok olması gerekmektedir. Ancak, eğer yanılmıyorsam diğer toplumların dillerinden daha az yansımaktadır. Yapabildiğim araştırmalar neticesinde 6000 küsur sözcük bulabildim. İçlerinde kendi dilimizin üretkenliği ile ortaya çıkan türemiş sözcükler de yer almaktadır … Sonuca ulaştığım verilere ve yirmi seneden fazla yaptığım halkımızın konuşma diline, halk  edebiyatındaki (folklor) Türkçe unsurların araştırmalarına ve Prof. Çabey’in de bana önerdiği şekilde yaptığım sözcükler arasındaki kıyaslamalara göre dilimize fazlası ile Türkçe sözcüklerin girdiğini söyleyebilirim. Bu sözcükler daha çok soyut ve somut anlamlar taşıyan olguları ifade etmektedir ve diğer toplumlarda bilinen olgular değildirler. Bu yüzden bizim dilimizde bir şeyi ifade edebilmek ya da yorumlayabilmek için birçok eş anlamlı sözcük oluşturulmuştur …

Bilindiği üzere Türkçe’deki unsurların dilimize girişi hükümranlık döneminin en başından beri süregelmektedir. Buzuku ile ondan sonraki yazarların dillerini kıyasladığımızda Arnavutçanın Türkçenin etkisinde daha az olduğunu görürüz. Pyeter Budi’den başlayarak eski yazarlar, yazmak için ellerine kalemlerini aldıklarında böyle bir gerçeklik ile karşılaştılar. Arnavutça artık Türkçe sözcüklerle dolmuştu. Budi, Bardhi ve birçok yazar XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu Arnavutluk topraklarında tam hâkimiyet kurduğunda geldiler. Onlar hükümdarlığın himayesi altında gelişmekte olan bir toplumun dili ile yazdılar …

Günlük hayat ve ilişkiler, Türkçe sözcüklerin Arnavutça’ya girmesine büyük etki etmişti. Aynı şekilde az ya da çok diğer Balkan dillerine de olmuştur. O zamanlardaki eğitimin halkın çoğunluğuna mekteplerde ve medreselerde verildiğini unutmamak gerekir. Üstelik bu eğitimler üç dilin birleşimi olan Türk dilinde veriliyordu …

Şehirlerimiz ve kültürel merkezlerimiz vardı. Evliya Çelebi’ye göre Arnavutlar birçok Doğu dillerine sahiptiler. Arnavutçaya uyarlamak üzere Türkçe, Arapça yazan şairler, Latince ya da Yunanca yazan eski şairlerden daha çoktu ve daha çok yerlere yayılmışlardı. Yüzlerce anonim şairin duygu dolu şiirleri, Nezim Frakulla’nın divanı, Hasan Zyko Kamberi’nin şiirleri, Molla Sali Pate’nin satırları, Hafız Ali Ulqinaku’nun mevlütleri, Kosova’da yayımlanmış başka bir mevlüt ve başka çalışmalarda bırakılan basımlar ve el yazmaları Arnavutçamızın ifade etme ve dizeleri yazmada ne gibi değişimler geçirdiğini anlamamızı sağlamaktadır. Bogdani’den başlayarak Arapça olmayan harflerle yazmaya çalışan diğer yazarların Türkçe sözcüklerden kaçındığına ve dili temizlemeye çalıştıklarına şüphe yoktur. Bogdani’ye göre o kendi dilini İşkodra çukurunda halletmektedir. Bizler, Budi’nin, Bardhi’nin, Bogdani’nin “sallantıda” olan bu dili kurtarmaya çalıştıklarında ve Türkizmaları eserlerinde gördüğümüzde XVII. yüzyılda Türkçenin dilimizdeki etkisinin çok olduğunu ve Arapça harflerle yazmayan eski yazarların eserlerindekinden bile daha çok olduğunu düşündük. Ancak Milli Uyanış temsilcileri Kristoforidhi, Sami Frasheri, Jani Vetro, Vaso Pash Shkodran

i ile birlikte Arnavutçanın büyük ölçüde Türkçe sözcüklerden temizlenme süreci başlamıştır. Tüm bu yazarların en başında Naim yer almaktadır …

Eserimdeki sözcüklerin sinonimleri bile kendi dil hazinemizde Türkçenin etkisinde olan sözcüklerin ne kadar azaldığını göstermektedir. Bu açıdan  tüm bu ödünçlenen sözcüklerin geçmişte, tarihte kalması artık çok geç değil.

İskender Bey’in ölümü ile Kruya teslim edildi, tüm Arnavutluk ele geçirildi ve tüm ülke Osmanlı hâkimiyetine girdi … “

Müellifler kitaba “Arnavutça’daki Anlamlarıyla Oryantal Kökenli Bazı Kişi Adlarının Listesi”ni de yerleştirmişlerdir. Bu liste 316 kişi adını ihtiva etmektedir.

Kitabın beşinci bölümünde yayımlanmadan önce “Arnavut Dilindeki Oryantalizmler Sözlüğü” ile ilgili yazılan makaleler yer almaktadır. Adı geçen makaleler A. Baha Özler, Ekrem Çabey, Kopi Kyçyku, İrfan Çela, Nasuf Dizdari, Jup Kastrati, Tahir Llagami, Nexhmi Bushati, M. Abule, Ramiz Gjini, A. Fiçori, Gj. Kola, E. Birko, Jorgo Bulo, Ferdinand Leka, Faik A. Kasollya, Gazmend Shpuza, Miço Samara, Abdurrahman Aliu tarafından yazılmıştır. 1202 sayfadan oluşan büyük ve değerli eserin 2005 yılında yayımlanmasından sonra onun hakkında Kolec Topalli, David Luka, Mehmet Elezi, Shaban Demiraj, Nasuf Dizdari, Feti Mehdiu, Lindita Latifi Xhanari, Valter Memisha, Xhevat Lloshi, Jani Thomai ve Shaban Sinani çalışmalar yayımlamıştır.

Prof. Dr. İrfan Morina ve Prof. Lindita L. Xhanari kitabın yedinci bölümünde Dizdari’nin sözlüğü ve dizinini veya Arnavut Dilindeki Oryantalizmler Sözlüğünün Dizinini vermişlerdir. Onlar bu sözlüğün dizininin sıra numarası, 4370 Arnavutça kelimenin, sayfa numarası, türü, kökeni, Dizdari’nin sözlüğüne göre kelimelerin Türkçesi ve Türk Dil Kurumu Sözlüğü’ne göre günümüzün Türkçe dizinini vermişlerdir. Bu bölümde Tahir Dizdari’nin sözlüğündeki Türkçe’den Arnavutça’ya intikal eden kelimelerin sayfa numaraları belirtilip kelimeler sözlükteki şekliyle ve alfabetik sırayla yazılmış, kelimelerin sözcük türü ve etimolojik tasnifi yapılarak bugünkü Türkçe ile karşılıkları verilmiştir.

Prof. Dr. İrfan Morina kitabın sekizinci bölümünde Tahir Dizdari’nin ünlü Türkologlara gönderdiği ve onlardan aldığı mektuplara yer vermişlerdir.

Müellifler kitabın dokuzuncu bölümüne Tahir Dizdari’nin Edirneli hemşire Makbule Hanım’la evlenmesiyle ilgili bir belge ve bir fotoğraf sunmuşlar ve kitabın 10. ve son bölümüne çok sayıda belge ve fotoğraf yerleştirmişlerdir.

Bu değerli eserin bu konuda gelecekte yapılacak yeni çalışmalara ışık tutmasını vebu alandaki araştırmacılara yardımcı olmasını diliyoruz.

“Demir Parmaklar Arasında Hayatını Türkoloji’ye Adamış Bir Arnavut Raif Dizdari’nin Hayatı ve Eserleri” konusunun hassasiyetini ve önemini göz önünde bulundurarak, müellifler en çok çözümleme, karşılaştırma, birleşim, tarih ve diğer bilim metotlarının yardımıyla bilimsel neticelere ulaşmaya, karşılaştırmalar ve yorumlar yapmaya, görüşler ve tezler öne sürmeye, bölümler, başlıklar, alt başlıklar, paragraflar ve cümleler arasında dil, bilim, mantık ve üslûp kompozisyonu kurmaya muvaffak olmuşlardır.

Türk asıllı büyük Arnavut âlimi Tahir Dizdari’yi vefatının 50. Yılında saygı, rahmet ve minnetle anıyoruz. Allah rahmet eylesin, mekânı cennet, ruhu şâd olsun diyoruz. Türkoloji’ye sunduğu olağanüstü katkılardan dolayı şükranlarımızı ifade ediyoruz.

Bu çok değerli eseri hazırladıklarından ve yayımladıklarından dolayı, ünlü Türkolog Prof. Dr. İrfan Morina ve Prof. Lindita Latifi Xhanari’yi kutluyor ve aynı zamanda bu çok kıymetli eserle Türkoloji’yi zenginleştirdiklerinden ve büyük bir boşluğu doldurduklarından dolayı teşekkür ediyoruz.

Ankara, Haziran 2022